ابعاد و تاریخ همکاری های نظامی روسیه و ایران

در طول قرن ها، روابط دو کشور متفاوت بوده است: از جنگ تا حسن همجواری. با این حال، عنصر نظامی همیشه جای مهمی در روابط دوجانبه داشته است که بر سیاست و ساخت نیروهای مسلح تاثیر می گذاشت. نخستین نمونه های همکاری نظامی و فنی بین روسیه و ایران در قرن 17 میلادی آغاز می شود، زمانی که تزار الکسی میخایلوویچ تصمیم گرفت جهت حفاظت از مسیر تجاری ولگا — دریای خزر ناوگان نظامی بسازد.  

جالب اینجا است که تجار ایرانی به چشم انداز این طرح علاقمند شده و ساخت اولین کشتی جنگی روسی "عقاب" را تامین مالی کردند. از این رویداد در سال 1667 میلادی همکاری نظامی و فنی بین روسیه و ایران آغاز شد.

در قرن هجدهم، دولت روسیه، که به یک متحد در خاورمیانه احتیاج داشت، به خصوص در عملیات علیه امپراتوری عثمانی، ایران را به عنوان متحد نظامی خوبی تلقی کرد. درست است که از آغاز قرن نوزدهم، یک بازی نظامی- دیپلماتیک فعال بین بریتانیا، فرانسه و روسیه برای جلب ایران به حوزه نفوذ شان آغاز شد

دو جنگ روسیه و ایران (1813-1804 و 1826-1828) با وجود برخوردهای چند معنا به آنها در مسکو و تهران، امروز هم نشان دهنده همکوششی نظامی بین دو کشور است که البته از این رویدادهای سنگین، از نظر استراتژی و تاکتیک نظامی برای نیروهای مسلح خود، عبرت می‌گرفتند

قرن نوزدهم برای ایران دشوار بود. نفوذ روسیه به ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم تشدید شد. و این جریان با ایجاد قوای قزاق (کازاک) ایران توسط روسیه که بعدها به بریگاد قزاق ایرانی تبدیل شد، مربوط بود. فعالیت های بریگاد قزاق بر وضعیت سیاسی نظامی در ایران در اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم تاثیر عظیم گذاشت.

در طول جنگ جهانی اول، این تیپ تا لشگر گسترش داده شد. در فوریه سال 1921، سرهنگ رضا خان فرمانده تیپ قزاق شد، و بر پایه آن ارتش منظم سراسر کشور را ایجاد کرد. به زودی رضا خان وزیر جنگ شد و در 12 دسامبر سال 1925 او را به عنوان پادشاه و حاکم موروثی ایران اعلام کردند

روابط سیاسی بین ایران و روسیه شوروی با امضا پیمان شوروی و ایران در سال 1921 در مسکو آغاز شد. این سند شامل مسائل همکاری نظامی بود. در بند ششم این معاهده امکان ورود یگان های روسیه به خاک ایران برای تامین دفاع از ایران در صورت لزوم در نظر گرفته شده است. دیرتر در سال های 20 و 30 قرن بیستم میلادی دولت رضا شاه که نسبت اتحاد شوروی موضع خصمانه اشغال کرد همه گونه روابط نظامی با کشور ما را قطع کرد.

از این گذشته، دولت ایران در آغاز جنگ جهانی دوم، به آلمان نازی علاقمندی نشان داده و این احساسات در نهایت یکی از دلایلی بود که در 25 اوت 1941 اتحاد شوروی و بریتانیا نیروهای خود را به ایران وارد کردند. رضا شاه به ناچار از سلطنت به نفع پسرش — محمد رضا پهلوی کنار رفت.

در 29 ژانویه سال 1942، پیمان اتحاد بین اتحاد جماهیر شوروی، بریتانیا و ایران امضا شد. همپیمانان به "احترام گذاشتن به تمامیت ارضی، حاکمیت و استقلال سیاسی ایران" متعهد شدند. در همان زمان، اتحاد شوروی و انگلستان حق داشتن نیروی زمینی، دریایی و هوایی در قلمرو ایران را، به اندازه‌ای که لازم می دانستند، دریافت کردند.

این پیمان به عنوان بخشی از برنامه مربوط به قانون وام و اجاره آمریکا — مبنای ایجاد راهروی ایرانی برای تحویل تجهیزات نظامی به اتحاد شوروی از متفقین بود. در طول جنگ، روابط نظامی بین ایران و اتحاد شوروی به طور عمده محدود به حمل و نقل تجهیزات نظامی و تجهیزاتی بود که نیروهای متفقین به اتحاد شوروی تحویل می دادند.

در طول جنگ جهانی دوم، آمریکا موضع خود را در ایران تقویت کرد. بین دو کشور، چند موافقتنامه در زمینه نظامی به امضا رسید.

پس از پایان جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد، دولت شاه باز هم موضع خصمانه ای نسبت به اتحاد جماهیر شوروی گرفت. ایران به وابسته آمریکا تبدیل شد. مسکو تلاش کرد تا شاه محمدرضا پهلوی را از آمریکا جدا کند. ولی موفق نشد. نزدیک شدن ایران و آمریکا همراه با این خطر بود که آمریکا موشکهای خود را در نزدیکی مرزهای شوروی مستقر کند. نیکیتا خروشچف رهبر شوروی، عصبانی شد و امکان اجرای ماده 4 معاهده 1921 روسیه و ایران را مطرح کرد. به احتمال زیاد، این امر بر محمد رضا پهلوی تاثیر گذاشت.

در 15 سپتامبر 1962، بین دولت های اتحاد شوروی و ایران، یادداشت ها در باره عدم واگزاری حق استقرار پایگاه های موشکی دیگر کشورها در خاک ایران مبادله شد. این امر به توسعه روابط شوروی و ایران در بسیاری از رشته ها، از جمله نظامی- فنی، منجر شد

اتحاد شوروی به تحویل تجهیزات برای نیروهای زمینی ایران پرداخت. در دوره شاه به ایران تانک های انواع مختلف، نفربرهای زرهپوش، وسایل نقلیه زرهی، توپ و هویتزرها ، سیستم های پدافند هوایی، سامانه های ضدتانک، تجهیزات مهندسی و تجهیزات ارتباطات رادیویی به ایران تحویل داده شد.

کارشناسان شوروی برای تعمیر و نگهداری این تکنیک ها در سال 1973-1973، مجتمع کارخانه بابک در نزدیکی تهران را ساختند که تا امروز پایگاه اصلی تعمیر نیروی زمینی ایران است.

در طول 15 سال قبل از انقلاب اسلامی صدها نفر از کارشناسان نظامی شوروی به ایران در رشته نظامی مساعدت کردند. حدود 500 کارشناس ایرانی در شوروی آموزش دیده بودند. در عین حال، با وجود مقیاس قابل توجهی از همکاری نظامی و فنی شوروی و ایران، آمریکایی ها نقش مهمی در ارتش شاه ایفا کردند

پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران و سرنگونی شاه وضعیت تغییر کرد. رهبری اسلامی پس از به قدرت رسیدن، کار مشاوران و متخصصان نظامی آمریکا در ایران را متوقف کرد و قراردادهای تحویل اسلحه از آمریکا به ایران لغو گردید.

جنگ ایران و عراق (1980-1988) تاثیر زیادی بر روی ساخت و ساز نظامی در ایران داشت. اتحاد شوروی تحویل تسلیحات به عراق را قطع کرد و تحویل سلاح ها و کمکرسانی به ایران را پیشنهاد نمود. اما تمام سعی و کوشش مسکو جهت برقراری همکاری با تهران در آن زمان به ثمر نرسید.
با این حال، نیاز مبرم ارتش ایران به سلاح های جدید لازم برای ادامه جنگ، به ویژه در زمینه تحریم تهران توسط کشورهای غربی، تهران را به پذیرفتن پیشنهاد مسکو برای تحویل تجهیزات نظامی به ایران و همچنین دعوت از متخصصان نظامی شوروی وادار کرد. در جریان جنگ ایران و عراق، اتحاد شوروی انواع مختلف سلاح های را به ایران تحویل داد.

سال‌های 1988تا 1989 از لحاظ رویدادهای مهم متمایز بود. این دوره توأم با پایان جنگ ایران و عراق، خروج نیروهای مسلح شوروی از افغانستان، وقوع تغییرات در سیاست خارجی و داخلی شوروی موسوم به "پرسترویکا" یعنی دگرگون سازی، مرگ رهبر ایران آیت الله خمینی، دستیابی رهبری عملیگرا تر به قدرت در این کشور بود و راه را برای از سرگیری همکاری نظامی و فنی بین اتحاد شوروی و ایران گشود.

بعلاوه تهران پس از جنگ ویرانگر با عراق، در موقعیت دشواری نه تنها در اقتصاد بلکه در تامین تجهیزات نظامی به نیروهای مسلح قرار گرفت. تحریم های آمریکا و سایر کشورهای غربی علیه ایران که از فروش اسلحه به ایران خودداری کردند اعمال و اجرایی شدند. ایران به طور کامل از دسترسی به سلاح های معاصر محروم شد.

لیکن، همه چیز تغییر می کند. در سال 1989 در جریان بازدید علی اکبر رفسنجانی، سیاستمدار برجسته ایرانی، از مسکو توافقنامه "همکاری با طرف ایرانی در تقویت بینه دفاعی آن" حاصل شد. در نتیجه، در 1989-1991 بین اتحاد شوروی و ایران، چهار موافقتنامه بین دولتی در زمینه همکاری نظامی- فنی به مبلغ 5.1 میلیارد دلار منعقد شد که به برکت اجرایی آن‌ها ایران در سال های بعدی به یکی از مهمترین خریداران جنگ افزارهای روسی تبدیل شد.

سلاح هایی مانند سامانه پدافند هوایی S-200VE (چند مجموعه)، جنگنده های MiG-29، بمب افکن های Su-24، بالگردهای Mi-17، سه زیردریایی جدید دیزلی کلاس کیلو " وارشاویانکا" ، نفربرهای زرهپوش و همچنین تانک ها و غیره به ایران ارسال شد. بر اثر توافقات گور- چرنومیردین (سال 1995) این تحویل ها بصورت کامل انجام نشد و اما در 2000 مسکو این توافقات را فسخ کرد و همکاری نظامی — فنی طرفین از سر گرفته شد.

در سال های صفر قرن 21، روسیه بالگردهای نظامی حمل و نقل Mi-17 وهواپیمای جنگنده Su-25، سیستم دفاع هوایی Tor-M1 را به ایران تحویل کرد که هدف آن پوشش هوایی مهمترین واحد های دولتی و نظامی، بخصوص نیروگاه هسته ای بوشهر و مراکز هسته ای تهران، اصفهان و نطنز بود.

مطابق نتایج سالهای 2000-2007 روسیه به تحویل دهنده اصلی سلاح به ایران تبدیل شد (حدود 85 درصد کل واردات نظامی کشور). حجم کل این تحویلات به حدود 2 میلیارد دلار رسید.
در سال 2007، قرارداد برای فروش سیستم های پدافند هوایی S-300 به امضا رسید. اجرای این قرارداد با مشکلات روبرو شد. در سال 2016، اجرای این قرارداد 1 میلیارد دلاری توسط مسکو به پایان رسید.

2012 تا 2015 دوره دشوار در تاریخ ایران بود که تحت تحریم های شدید اتحادیه اروپا، آمریکا و دیگر کشورها به علت برنامه هسته ای آن قرار گرفت. در زمینه همکاری نظامی و فنی، ممنوعیت ها مطابق با قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل پذیرفته شده در سال 2010 وجود داشت.

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که در ژوئیه 2015 به تصویب رسید، تحریم ها علیه ایران را لغو کرد که توسط قطعنامه 2231 شورای امنیت در روز 20 ژوئیه تایید گدید. در عین حال، این سند بین المللی اجازه نمی دهد که ایران بدون اجازه قبلی شورای امنیت سازمان ملل، سلاح های سنگین (تانک ها، وسایل نقلیه زرهی، هواپیماهای جنگی و بالگردها، توپخانه کالیبر 100 میلی متری و بالاتر و غیره) را خریداری کند. در حقیقت امر، این قطعنامه ممنوعیت خرید سلاح های سنگین تا 18 اکتبر سال 2020 و موشک ها تا سال 2023 را اعمال کرده است.

در حال حاضر ایران ضمن برآورده کردن خواست های برجام و قطعنامه 2231، هنوز برای ایجاد شرایط جهت واردات اسلحه و تجهیزات نظامی پس از لغو ممنوعیت ها تلاش می کند. برای مثال، در سال 2016، حسین دهقان وزیر دفاع ایران از مسکو دیدن کرد و در باره ازسرگیری همکاری نظامی- فنی در مقیاس گسترده مذاکره نمود. ایران می خواست تجهیزات نظامی روسی به مبلغ حداقل 8 میلیارد دلار خریداری کند.

لیست نیازهای ایران عبارت است از: هواپیماهای جنگنده Su-30SM، سو-35، هواپیماهای جنگی یاک — 130، بالگردهای جنگی Mi-8 و Mi-17، تانک های T-90، سامانه ضد کشتی ساحل پرتاب باستیون Bastion مجهز به موشک های مافوق صوت "یاخونت "، کشتی های سطحی کلاس ناوچه، زیردریایی های دیزل الکتریکی و تعدادی از انواع دیگر تجهیزات نظامی.

در تابستان 2018 وضع در ایران و حول آن عوض شد. دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا خروج واشنگتن از برجام را اعلام کرد. این جریان اگر نه به فروپاشی معامله هسته ای (که بیشتر احتمال دارد)منجر می‌شود ولی در هر حال، تنظیم مقررات مربوط به توافقنامه بین شرکت کنندگان آن حتمی می شود. از این رو است که سیاست تهران نیز تغییر خواهد کرد (همچنین امکان خروج آن از برجام وجود دارد و اولویت های آن عوض خواهد شد و ایران به جستجو ی منابع جدید برای خرید اسلحه و تجهیزات نظامی خواهد پرداخت.

در چنین شرایطی، روسیه تقریبا تنها شریکی است که قادر به توسعه همکاری نظامی — فنی با ایران است.

با این حال، آینده همکاری نظامی — فنی روسیه و ایران به اوضاع در جهان، منطقه و، در درجه اول، سیاست تهران در داخل و خارج از کشور وابسته خواهد بود. در این رابطه، موضع روسیه در مورد بسیاری از مسایل دنیای امروزی و نقش و جایگاه روسیه در آن اهمیت دارد.

نویسنده: ولادیمیر ساژین، کارشناس مسائل ایران و خاورمیانه
منبع: اسپوتنیک فارسی / 12 آوریل 2019

لینک اصلی: اینجا