روسیه چگونه می تواند باعث موفقیت یا شکست توافق هسته ای شود؟

روسیه چگونه می تواند باعث موفقیت یا شکست توافق هسته ای شود؟

در دنیای سیاست بین الملل، کمتر چیزی مانند حق وتوی شورای امنیت سازمان ملل برای روس ها اهمیت دارد. روسیه از این ابزار برای بستن دست و پای غرب، از گرجستان گرفته تا سوریه و اوکراین، استفاده کرده است. اما موفقیت مذاکرات تاریخ ساز هسته ای با ایران بستگی به تمایل روسیه برای صرف نظر کردن از این ابزار دارد.   به گفته دیپلمات ها و تحلیلگران، ایالات متحده و متحدان اروپایی اش در حال کار روی طرحی برای بازگشت فوری (snap back) تحریم ها در صورت تخطی ایران از توافق هستند که قدرت مانور روسیه در شورای امنیت را محدود می سازد.

جمهوری اسلامی ایران با سه نوع تحریم روبرو است: تحریم های وضع شده توسط واشنگتن، تحریم های اروپا و تحریم های مصوب شورای امنیت سازمان ملل. در صورت تخطی ایران از توافق، ایالات متحده و دولت های اروپایی روش های مختلفی برای بازگشت فوری تحریم های خود دارند؛ اما اگر قصد بازگرداندن فوری تحریم های سازمان ملل را داشته باشند، راضی کردن روسیه و چین برای آمریکا و متحدانش بسیار دشوار خواهد بود.
 
پیش شرط آمریکا برای تعلیق و در نهایت برداشتن مجموعه تحریم ها، حفظ امکان بازگرداندن تحریم های سازمان ملل است، تحریم هایی که دادوستد دولت های مختلف را با تهران محدود کرده اند. به گفته سامانتا پاور، سفیر آمریکا در سازمان ملل، آمریکا از مکانیسم بازگشتی که این کشور را در ضعف قرار دهد پشتیبانی نمی کند. او که این سخنان را در جلسه ای با رئیس کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا بیان می کرد افزود: «ما توانایی بازگرداندن سریع ساختار تحریم های چندجانبه را، حتی بدون پشتیبانی روسیه و چین، حفظ خواهیم کرد.»
 
پاور به طور دقیق اشاره نکرده است که دولت اوباما چگونه اطمینان حاصل خواهد کرد که تحریم های تعلیق شده سازمان ملل را می توان بدون رضایت دو عضو دارای حق وتو مجدداً به راه انداخت. اما دیپلمات ها و کارشناسان آشنا با سیاست خارجی آمریکا می گویند واشنگتن ماه ها است که مشغول کار روی طرحی است که فرایند تصمیم گیری در این زمینه را از حوزه شورای امنیت سازمان ملل خارج کند.
 
ساختار این طرح از این قرار است: توافق هسته ای با ایران شامل بندی خواهد بود که در آن تشکیل کمیسیون مشترکی شامل نمایندگان تمام کشورهای مذاکره کننده پیشنهاد شده است. طبق بند «بازبینی الزامی»، کشورهای عضو این اختیار را خواهند داشت که شکایت خود را درباره تخطی از توافق نزد این کمیسیون بیاورند. قرار است که این طرح در قطعنامه الزام آور زیرشاخه فصل هفتم منشور سازمان ملل تعبیه شود.
 
اگر ایالات متحده سرپیچی ایران از موارد توافق را مشاهده کند، آن وقت می تواند پرونده ای در کمیسیون باز کند و تهران را موظف به پاسخگویی کند؛ یا اینکه خواستار بازگشت فوری تحریم ها بشود. آژانس بین المللی انرژی اتمی احتمالاً فراخوانده خواهد شد تا تعیین کند که آیا تخلف روی داده است یا خیر. به این ترتیب، تحریم های تعلیق شده به صورت خودکار مجدداً اعمال خواهند شد.
 
در این کمیسیون تصمیم گیری بر اساس رأی اکثریت خواهد بود و به این ترتیب، موازنه قدرت به نفع کشورهای غربی است. اگر روسیه بخواهد از تهران در مقابل تحریم های دوباره حمایت کند، می تواند قطعنامه ای را به شورای امنیت سازمان ملل پیشنهاد بدهد و خواستار لغو تصمیمات کمیسیون شود. اما مسئله این است که آمریکا هم در شورای امنیت سازمان ملل حق وتو دارد. به گفته سیمون دُ گالبرت، پژوهشگر مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی (Center for Strategic and International Studies) که تا تابستان سال گذشته عضو تیم مذاکره کننده فرانسوی بود، «احتمالاً فقط کشورهای غربی از حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل استفاده خواهند کرد و آن هم برای رد هر طرحی که بخواهد از بازگشت خودکار تحریم ها جلوگیری کند.»
 
طرح پیشنهادی کشورهای غربی به معنای عبور از خط قرمز سنتی روسیه است. مسکو تاکنون با هر تصمیمی برای مجازات کشورهای دیگر که خارج از شورای امنیت سازمان ملل صورت بگیرد مخالفت کرده است؛ زیرا در این شورا است که قادر به رد چنین تصمیم هایی است. برخی ناظران تردید دارند که روسیه این طرح را قبول کند، چه برسد به چین و ایران. یک دیپلمات بلندپایه سابق که در جریان روند گفتگوها قرار دارد می گوید:
 
«نمی دانم روس ها درباره این طرح چه فکری می کنند، اما احساس درونی ام این است که احتمال گذشتن روس ها از حق وتوی خود بسیار کم است. آنها هیچ وقت چنین کاری نکرده اند. این کار الگوی خوبی برای تصمیمات آینده نخواهد بود.» سفارت روسیه در واشنگتن به تقاضای ما برای اظهار نظر در این ماجرا پاسخ نداد. کاخ سفید هم از نظر در این مورد خودداری کرد. به گفته ند پرایس (Ned Price) سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا، «قرار نیست فعلاً جزئیات این طرح را مطرح کنیم».
 
شش قدرت جهانی به دنبال راهی هستند که 30 ژوئن امسال به توافق نهایی در مورد برنامه هسته ای ایران برسند؛ اگرچه برخی دیپلمات ها اعتراف کرده اند که مذاکرات احتمالاً تا اوایل جولای طول بکشد. توافق نهایی به گونه ای خواهد بود که در قبال تعلیق مرحله به مرحله تحریم ها و نهایتاً برداشتن همه آنها در طول دو دهه، ایران اجازه بازرسی دقیق برنامه هسته ای خودش را فراهم کند. اگر توافقی صورت بگیرد، ایالات متحده و دولت های اروپایی چندین تحریم اقتصادی، تجاری و هسته ای را لغو خواهند کرد. شورای امنیت سازمان ملل نیز تحریم هایی را که برای متوقف کردن برنامه هسته ای ایران وضع کرده بود حذف خواهد کرد و به جای آن، قطعنامه ای صادر خواهد کرد که در آن حقوق و تکالیف ایران بر اساس توافق مشخص خواهد شد.
 
ایالات متحده و شرکای اروپایی اش می گویند که مفاد چنین قطعنامه ای، که تاکنون در مورد آن توافقی صورت نگرفته است، نظام سختگیرانه ای برای کنترل توانایی خرید تجهیزات با کاربرد دوگانه هسته ای نظامی و غیرنظامی توسط ایران اعمال خواهد کرد. تهران باید از طریق یک «کانال تأمین کالا» تحت نظارت دقیق عمل کند که بر خریدهای تجهیزات نیروگاهی ایران اعمال محدودیت می کند. آمریکا و اروپا همچنین به دنبال تمدید تحریم تسلیحاتی سازمان ملل هستند تا تهران را از امکان خرید تجهیزات مورد استفاده در برنامه موشک های بالستیک محروم کنند. در طرف مقابل، ایران به دنبال توافقی است که همه این تحریم ها را لغو کند و به گشایش اقتصادی فوری و چشمگیری منتهی شود.
 
به گفته یک مقام دولتی حاضر در گفتگوهای هسته ای، علاوه بر اینکه باید مشخص شود در صورت تخطی ایران از توافق، بازگشت فوری تحریم های سازمان ملل علیه این کشور چگونه باید باشد، برخی دیگر از مسائل اصلی نیز هنوز حل نشده اند. مواردی که مذاکره کنندگان هنوز بر سر آنان توافق نکرده اند عبارتند از: سطح دسترسی مجاز به مراکز نظامی اعلام نشده مانند پارچین، نحوه توضیح جنبه های نظامی احتمالی (Possible Military Dimensions – PMD) برنامه هسته ای، نوع تجهیزات ارائه شده توسط غرب به ایران در قبال محدودسازی غنی سازی، به خصوص رآکتورهای پیشرفته؛ لغو تحریم های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران و مدت زمان خود توافق. در مورد ماهیت فعالیت های تحقیق و توسعه ایران با استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته اش هم هنوز توافقی حاصل نشده است.
 
به گفته یکی از دیپلمات های ارشد غربی، «این مسئله هم بسیار فنی است و هم بسیار سیاسی. باید تعیین کنیم منظورمان چه نوع تحقیق و توسعه ای است. جزئیات توافق همه چیز را مشخص می کند. ما نمی خواهیم ایرانی ها 10 یا 15 سال بعد با سانتریفیوژهایی خیلی پیشرفته ای رو به جلو جهش کنند.»
 
رابرت آینهورن، کارشناس تحریم ها و مقام سابق دولت باراک اوباما، می گوید توافق معطوف به بازگشت فوری تحریم ها هنوز به صورت کامل تهیه نشده است، اما به طور کلی این همفکری وجود دارد که بازگشت فوری تحریم ها نباید مقید به شورای امنیت و رأی وتو باشد. او می گوید: «مقامات دولتی از دستیابی به این خواسته مطمئن هستند». دیپلمات دیگری که با سایت «فارن پالیسی» صحبت می کرد گفت مذاکره درباره برخی از جنبه های خاص مکانیسم بازگشت فوری تحریم ها هنوز جریان دارد. برای مثال، بحث بر سر این است که به اتحادیه اروپا هم یک کرسی در کمیسیون مشترک داده شود.
 
اگر این کرسی در اختیار اتحادیه اروپا قرار بگیرد، آن وقت وزن طرف های غربی حتی قوی تر هم خواهد شد، اگرچه روی کاغذ ممکن است این کرسی باعث مساوی شدن آراء دو طرف {در صورت رأی نماینده اتحادیه اروپا به نفع ایران و شرکا} شود. به گفته این دیپلمات «این یکی از بخش های مذاکرات است که هنوز روی آن بحث می شود. درست است که اتحادیه اروپا در حال هدایت مذاکرات است، اما بخشی از گروه 1+5 به شمار نمی آید.» این دیپلمات همچنین تأکید کرد که کمیسیون مشترک تنها کانال بازگشت فوری تحریم ها نیست. به گفته او «بدون این کمیسیون هم راه هایی است که اطمینان حاصل کنیم اعضای 1+5 می توانند در شورای امنیت سازمان ملل طرح پرونده کنند». با این حال وی از توضیحات بیشتر در این مورد خودداری کرد.
 
هانس بلیکس، رئیس سابق آژانس بین المللی انرژی اتمی که مسئول بازرسی تسلیحاتی عراق در دوران پیش از حمله آمریکا بود، می گوید که پذیرش این مسیر برای مسکو و پکن سخت خواهد بود. اما پذیرش این راه توسط روس ها امتیاز قابل توجهی از جانب آنان خواهد بود که بن بست بر سر جایگاه شورای امنیت در دوران پس از توافق را از بین خواهد برد. بلیکس افزود که کمیسیون مشترک ممکن است برای واشنگتن تبدیل به تیغ دو دم بشود، چون این احتمال وجود دارد که دیگر اعضا علیه آمریکا متحد شوند، به خصوص اگر اطلاعات ارائه شده توسط آمریکا در مورد تخطی ایران از توافق را نپذیرند یا نخواهند که معاملات تجاری خود را با تهران به خطر بیندازند.
 
بلیکس به تقابل تلخ میان آمریکا و متحدان سنتی اش آلمان و فرانسه درباره ادعای خطر سلاح های کشتار جمعی صدام حسین برای جهان اشاره کرد و گفت: «{دادن کرسی به اتحادیه اروپا} می تواند به هر دو صورت تأثیر داشته باشد. نباید بنا را بر این بگذاریم که ایالات متحده رأی فرانسه یا آلمان، یا حتی رأی بریتانیا، را به همراه خواهد داشت».
 
اما گروهی دیگر عقیده دارند این کمیسیون فرصتی برای همکاری آمریکا و روسیه فراهم می کند. علی رغم اختلاف این دو کشور بر سر پرونده های متعدد، از اوکراین گرفته تا سوریه، ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه به یافتن حوزه های همکاری مشترک علاقه نشان داده است. برای مثال، آمریکا و روسیه در مذاکراتی تاریخی بر سر خلع سلاح شیمیایی سوریه توافق کردند. با اینکه ایالات متحده اعتقاد دارد که سوریه کماکان در پی استفاده تسلیحاتی از مواد شیمیایی مانند کلر است، اما می داند که سوریه بیشتر حجم سلاح های مرگبارش، مانند انبار گاز سارین و گاز اعصاب، را از بین برده است.
 
ایلان گلدبرگ، تحلیلگر سابق وزارت خارجه و پنتاگون و کارشناس مسائل ایران، می گوید که ممکن است روس ها در مورد قید «بازگشت فوری» انعطاف پذیری به خرج بدهند چون «از اساس موافقند که دور نگه داشتن ایران از سلاح هسته ای مهم است.» همچنین، به این صورت فرصتی فراهم می شود تا دو طرف بتوانند با هم همکاری کنند. به گفته گلدبرگ «در تمام موارد دیگر رابطه روسیه و آمریکا واقعاً خراب است.»
 
سامنتا پاور، سفیر آمریکا در سازمان ملل و دیگران به این نکته اشاره کرده اند که آمریکا و متحدان اروپایی اش توانایی بالایی برای بازگرداندن فوری تحریم های خود دارند، اما قانع کردن روسیه و چین به اعمال مجدد تحریم های سازمان ملل ممکن است بسیار دشوار باشد. پاور به کنگره آمریکا گفته است: «درست است که ما از طریق شورای امنیت سازمان ملل تحریم های چندجانبه ای علیه ایران اعمال کرده ایم، اما معنی اش آن نیست که در صورت تخطی {ایران} از توافق بتوانیم همان تحریم ها را بار دیگر اعمال کنیم».
 
منبع: دیپلماسی ایرانی به نقل از فارن پالیسی / 24 ژوئن 2015
نویسندگان: کالم لینچ و جان هادسون