آیا ایران با ذخایر نفتی و گازی خود می‌تواند روسیه را به چالش بکشد؟

آیا ایران با ذخایر نفتی و گازی خود می‌تواند روسیه را به چالش بکشد؟

مرکز نشنال اینترست در یادداشتی به قلم «پل جی. ساندرز» مدیر اجرایی این اندیشکده آمریکایی  و مشاور ارشد سابق وزارت امور خارجه در دولت «جورج بوش» نوشت: با گسترش جنگ در عراق و اوکراین، «محمد جواد ظریف»، وزیر امور خارجه ایران سفری به مسکو داشت و با «سرگی لاوروف»، همتای روسی خود دیدار کرد. علی‌رغم فقدان آشکار موافقت‌نامه‌های جدید،   این دو دیپلمات ارشد بر پیوند نزدیک دیدگاه‍های خود بر سر مسائل کلیدی از جمله مذاکرات در حال انجام بر سر برنامه هسته‌ای ایران، مخالفت آن‌ها با دولت اسلامی (دا) و حمایت از حل‌وفصل سیاسی جنگ داخلی دنباله‌دار در سوریه تأکید کردند. با این حال، برخی از اختلافات مهم به وضوح پای برجا هستند.

اعلام حمایت مجدد مسکو از برنامه هسته‌ای ایران
همان‌طور که انتظار می‌رفت، «لاوروف» مجدداً بر حمایت مسکو از حق ایران در غنی‌سازی اورانیوم تأکید کرد، و بیان داشت که “روسیه پیوسته از چنین تصمیمی که مبتنی بر محترم شمردن حق ایران در انجام فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای، از جمله غنی‌سازی اورانیوم و تمامی فعالیت‌های صلح‌آمیز تحت نظارت [آژانس بین‌المللی انرژی اتمی] خواهد بود حمایت خواهد نمود”. وی با نزدیک شدن سوم آذر ماه، آخرین مهلت رسیدن به توافق بر سر مسئله هسته‌ای ایران، در اشاره‍ای احتمالی نسبت به بی‍رغبتی آمریکا و دولت‌های اروپایی در رسیدن به توافق بر سر غنی‌سازی، به مذاکره‍کنندگان غربی نسبت به اعمال فشار بیش از حد بر تهران در جهت پیشبرد اهداف خود با هزینه ایران هشدار داد.

لاوروف عنوان داشت که “برخی از شرکای ما در این وسوسه هستند و تلاش خود را برای استفاده از عنصر ساختگی زمان به کار می‌بندند تا برای ارائه بسته‍ای متوازن و عادلانه تنها اندکی بیش از حد لازم به دست آورند”. ظریف اظهار داشت که ایران از “روسیه به خاطر اتخاذ مواضع منطقی خود نسبت به فناوری هسته‌ای ایران” قدردانی می‍نماید.

تأکید روسیه بر نقش ایران در حل‌وفصل بحران‌های منطق ه‍ای
همچنین، «ایتارتاس»، سرویس رسانه‌های دولتی روسیه به نقل از لاوروف عنوان کرد که مشارکت ایران در حل‍وفصل بحران‌های منطقه‍ای، ظاهراً اشاره وی تنها به عراق و سوریه نبوده و افغانستان را نیز در بر می‌گرفته است، امری ضروری بود. “همکاری ما، جدای از بحث تاریخی، بر اساس نزدیکی مواضع در بسیاری از مسائل منطقه‍ای و بین‌المللی است. همکاری نقشی سنگین را در تثبیت وضعیت خاورمیانه و آسیای مرکزی بازی ایفا می‌نماید”. وزیر امور خارجه روسیه نیز تماس‌های گذشته خود برای مشارکت ایران در حل‍وفصل بحران سوریه را مجدداً از سر گرفت. هنگامی که از وی در مورد مبارزه با تروریسم سؤال شد، «لاوروف» تا حدودی پای خود را فراتر گذاشت و عنوان نمود که او و ظریف بر سر ایجاد “ائتلافی بین‌المللی بر علیه تروریسم”، از جمله روسیه و ایران به بحث پرداخته‌اند، و کسانی را که به اعمال “معیارهایی دوگانه” نسبت به مسئله تروریسم می‌پردازند را محکوم می‌کنند.

لاوروف در بیان افراد مورد اشاره خود صراحت به خرج داد و مراتب نگرانی خود را از تدارک برخی در جهت مبارزه با دولت اسلامی در عراق، اما نه در سوریه، ابراز داشت. «ظریف» بیانات وی را بازگو کرد، و این گونه بیان داشت که “اتفاقاتی که در طی چند ماه اخیر به وقوع پیوسته نشان دهنده موضع مشترک ما است، در حالی که بسیاری دیگر که از دیدگاه متفاوتی برخوردار بودند دچار اشتباهی راهبردی گردیدند.

لاوروف در اظهارات پس از جلسه خود به خبرنگاران بیان داشت که این مذاکرات موضوعات مختلف دیگری را نیز تحت پوشش خود قرار می‌داد، از جمله افغانستان، نشست قریب‍الوقوع سران کشورهای حوزه دریای خزر و تجارت دوجانبه. از نکات قابل توجه گفته ظریف مبنی بر برگزاری دو نشست طراز اول با روسیه در طی ماه اخیر بود. احتمال وقوع یکی از این دو مورد در طول مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک به نظر می‌رسد.

سامانه دفاعی باور ۳۷۳ ایرانی، جایگزین اس ۳۰۰ روسیه
با وجود لحن ظاهراً مثبت مذاکرات لاوروف با ظریف، تنشی پایدار در روابط روسیه با ایران وجود دارد. جالب اینکه، به عنوان نمونه، خبرگزاری ایرانی دقیقاً در روز برگزاری مذاکرات در مسکو به انتشار مقاله‍ای با عنوان “نسخه ایرانی سامانه موشکی اس ۳۰۰ روسیه عملیاتی می‌شود” می‌پردازد، و طرح دادخواهی ۴ میلیارد دلاری تهران در مورد امتناع کشور روسیه از تحویل سامانه دفاعی هوایی و موشکی پس از امضای قرارداد با ایران را به دادگاه بین‌المللی مورد اشاره قرار می‌دهد. متن این مقاله به نقل از افسران ارشد نظامی ایران، سامانه تازه تولید بومی باور ۳۷۳ سیستم ایران را “قوی‍تر” از سامانه اس ۳۰۰ روسیه توصیف می‌نماید و ادعا می‌نماید که این سامانه به نسبت سامانه روسی از “قابلیت‌هایی بالاتر”، از جمله “چابکی، تحرک و دقتی بیشتر” برخوردار است. فرمانده یکی از پایگاه‌های هوایی با افتخار اعلام نمود که سامانه موشکی باور ۳۷۳ “اولین شلیک خود را با موفقیت به انجام رسانیده است”.

فارغ از قابلیت‌هایی که امکان دارد سامانه دفاع موشکی ایران داشته باشد، زمان انتشار این گزارش به‍وسیله خبرگزاری فارس نشان از تلاشی آگاهانه توسط تهران می‌دهد که رساننده این پیام است که ایران به اندازه‍ای که برخی ممکن است در روسیه تصور داشته باشند به مسکو وابسته نیست، و یا اینکه در سیاست خارجه و برقراری امنیت ملی بر سر رابطه با با روسیه دودستگی‌هایی وجود دارد.  در مورد اول، امکان دارد تا ایران در جهت تقویت موقعیت چانه‍زنی خود در صدد یافتن راهکاری برای حل‌وفصل نمودن طرح دادخواهی تلاش نماید، با رساندن این معنی که دیگر نیازی به سامانه موشکی اس ۳۰۰ ندارد و تنها غرامت نقض این قرارداد را مطالبه می‌نماید. در مورد دوم، امکان دارد که فرماندهان ایرانی‍ای که درباره عملکرد مسکو دچار تردید هستند در جهت ایجاد مشکل برای ظریف و اثبات نمودن حقانیت خود در تلاش باشند.

البته احتمال سومی هم وجود دارد: و آن اینکه بیانیه ارتش به هنگامی که ظریف در روسیه به سر می‌برد صرفاً یک تصادف بود، و این امر نشان دهنده هماهنگی ضعیف مسئولان ایرانی است تا تفاوت‌های واقعی در دیدگاه‌ها. با وجود توجه به تفاوت‌های بارز موجود در ایران پیرامون رابطه با واشنگتن، باز هم امکان وجود اتفاق نظری کلی درباره چگونگی تعامل با مسکو و یا دیگر دولت‌های خارجی غیرواقعی و دور از دسترس به نظر می‌رسد.

منابع انرژی ایران، چالش احتمالی پیش روی روسیه
در صورت موفقیت‍آمیز بودن مذاکرات هسته‌ای و فرار ایران از تحریم‌ها، منابع انرژی ایران می‌توانند در بلندمدت چالش پیش روی روسیه قرار گیرند. برخی از مقام‌های روس به وضوح این مسئله را درک می‌نمایند ـ معاون وزیر امور مالی روسیه اذعان کرده است که با وجود پیش‍بینی وزارت توسعه اقتصادی روسیه، “عوامل ژئوپلتیکی که همواره قیمت نفت را در سطح بالایی نگه می‌داشتند … امکان دارد تا در حال حاضر تا حدودی تضعیف شوند، و در نتیجه ما بیم این مسئله را داریم که قیمت نفت به نحو قابل توجهی از مرز ۱۰۰ دلار در هر بشکه پایین‍تر رود”. وی ذخایر نفتی روبه‍رشد لیبی، نشانه‌های ثبات در عراق و پیشرفت در مذاکرات ایران را از جمله عوامل فشار رو به پایین بر روی قیمت نفت دانست ـ امری که می‌تواند عواقب قابل توجهی بر روی بودجه جمهوری فدرال روسیه که به شدت به درآمد حاصل از فروش نفت وابسته است داشته باشد.

ذخایر عظیم گازی ایران، جایگزینی برای تأمین گاز اروپا
ذخایر عظیم گاز ایران می‌تواند از جمله معضلات بزرگ پیش روی روسیه باشد، ذخایری که بسیاری ایران را به خاطر دارا بودن آن اقتصادی‌ترین منبع جایگزین پرجاذبه برای واردات گاز طبیعی روسیه در نظر می‌گیرند. صرف نظر از پیامدهای متعاقب بحران اوکراین، این احتمال به نظر می‌رسد که اتحادیه اروپا تلاش خود را در جهت کاهش دادن وابستگی خود به واردات گاز از روسیه شدت دهد ـ امری که در صورت کاهش و یا برداشته شدن تحریم‍ها، جاذبه ایران را حتی بیش از پیش می‌نماید. میزان درآمد گاز روسیه به نسبت نفت این کشور بسیار کمتر است، اما انحصار گاز روسیه گازپروم، یک بازیگر اصلی اقتصادی است که نزدیک به نیم میلیون نفر کارمند در میان تمامی نهادها و شرکت‌های جانبی خود دارد. فشار اقتصادی بر گازپروم می‌تواند بخش عمده‍ای از اقتصاد روسیه را فلج نماید.

روسیه، درصدد ایجاد اتحادیه کشورهای صادرکننده گاز
از این منظر، ممکن است ایران در نهایت بیشتر از اینکه فرصتی برای مسکو محسوب شود، به چالشی برای این کشور تبدیل شود. رهبران روسیه ممکن است به دنبال این باشند تا ایران را به عنوان یک کارتل گازی بپذیرند ـ روسیه جاه طلبی‌های بزرگی برای ایجاد انجمن کشورهای صادرکننده گاز ـ اما موفقیت این امر بعید به نظر می‌رسد. حتی سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک)، که از سابقه بیشتری برخوردار است، در هنگام تنظیم و اعمال سهمیه تولید کشورهای عضو با دشواری‌های فراوانی روبرو می‌شود و در درصدد تخصیص دادن بازارهای خاص به عرضه‍کنندگانی خاص بر نمی‌آید. در غیاب چنین برداشت‌هایی، تنها قدردانی ایران از حمایت دیپلماتیک طولانی روسیه می‌تواند مانع از بسته شدن قراردادهای جدید ایران با اروپا گردد. البته سیاست و تاریخ جهان این گونه نشان می‌دهد که دولت‌ها همواره قدردان مساعدت‌های آینده هستند تا الطاف گذشته.

نویسنده: پل جی. ساندرز
منبع: اِشراف به نقل از «مرکز نشنال اینترست»