روابط تاریخی ایران و روسیه (4)

خبرگزاری "اسپوتنیک" فارسی به مناسبت درگذشت آیت الله هاشمی رفسنجانی در چهارمین قسمت از بررسی روابط تاریخی تهران و مسکو طی گفتگو با ولادیمیر ساژین به تعاملات میان ایران و شوروی/روسیه در دوره آقای هاشمی پرداخته است.
  
آیت الله هاشمی رفسنجانی یکی از برجسته ترین سیاستمداران تاریخ معاصر ایران و همچنین یکی از پنج مهره کلیدی تاریخ 38 ساله جمهوری اسلامی ایران بود. بی شک او یکی از متحدان آیت الله خمینی و وفادار به آرمان های انقلاب اسلامی بود. او تمایلی به نگرش های لیبرال و دموکرات نداشت، اما بر خلاف بسیاری از دیگر سیاستمداران و آیت الله های ایرانی همیشه یک عملگرا بود و اوضاع ایران را هم از نظر سیاست داخلی و هم در عرصه بین المللی به خوبی درک می کرد. آقای رفسنجانی در طول دوره ریاست جمهوری خود (1989 تا 1997) کارهای زیادی را نه تنها برای ایران، بلکه برای تقویت و توسعه روابط چندجانبه با کشورهای مختلف جهان از جمله روسیه، انجام داد.

ولادیمیر ساژین، محقق و کارشناس "اسپوتنیک" در این زمینه می گوید:

"سطح اقتصاد و خدمات اجتماعی جمهوری اسلامی ایران در پایان سال های 80 قرن گذشته به دلیل تحولات انقلاب، برنامه های آزمایشی "اقتصاد توحیدی" و عواقب ناشی از جنگ هشت ساله ایران و عراق با افت و کاهش چشمگیری روبرو بود. نظام بالقوهِ انعطاف ناپذیر آیت الله خمینی که از دیگر حکومت های اسلامی متمایز بود، از هدف اصلی خود دور شده بود. واضح است که این واقعیت از جانب رهبران روحانی کشور قابل درک بود. بنابراین به دلیل بروز مسئله بقای جمهوری اسلامی و برای توسعه و تقویت نظام انجام اصلاحات در کشور ضروری بود."

ساژین در ادامه می گوید که آیت الله روح الله خمینی، رهبر انقلاب اسلامی ایران در 3 ژوئن سال 1989 درگذشت. در چنین لحظه بحرانی حجت الاسلام علی اکبر هاشمى رفسنجانى، متحد وفادار آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ای، رهبر جدید ایران مسئولیت مقام ریاست جمهوری را به عهده گرفت. وی و دولت او شرایطی را برای برون رفت کشور از بن بست «اقتصاد توحیدی" فراهم نمود و دست به اصلاحات بزرگ اقتصادی زد.

علی اکبر هاشمى رفسنجانى سهم بسزایی در حل مسائل مربوط به اقتصاد آزاد و قبل از هر چیز توسعه روابط بازاری و گسترش فعالیت های بخش خصوصی داشت. خصوصی سازی تعداد زیادی از شرکت های دولتی در زمان ریاست جمهوری وی صورت گرفت. در دوره پس از جنگ با عراق تلاش های قابل توجهی در بازسازی مراکز صنعتی جنگ زده شهرها و روستاها صورت گرفت.

با صرف نظر از انجام برخی از تمایلات پیچیده "دستورات اسلامی" در حوزه فعالیت های اقتصادی و با تصویب و اجرای برنامه های توسعه اقتصادی و دیگر اقدامات، کشور با بهبود اقتصادی و اجتماعی روبرو شد. اگر چه این اقدامات با آزادسازی در حوزه فرهنگ و سیاست همراه نبود، اما دولت هاشمی رفسنجانی طی 8 سال گام های قابل توجهی به سوی دموکراسی برداشت و موفق گردید تا در سال 1997 شرایط لازم را برای انتحابات آزاد ریاست جمهوری محمد خاتمى به عنوان یک اصلاح طلب و طرفدار اسلام لیبرال، فراهم کند.

سیاست خارجی دولت رفسنجانی برای کشور بسیار مهم و مفید بود. هنگامی که او به ریاست جمهوری رسید، با اعلام سیاست "موفق خارجی" به خروج ایران از انزوای بین المللی رسید. او روابط سیاسی — تجاری و اقتصادی را با چین، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و کشورهای اروپا غربی ترمیم کرد و توسعه داد. او حتی برای ایجاد روابط با ایالات متحده برنامه ریزی کرده بود.

هاشمی رفسنجانی، فصل جدیدی را در روابط ایران با اتحاد جماهیر شوروی و پس از فروپاشی آن با روسیه باز کرد. او در سال 1989 در مقامِ رئیس مجلس ایران به مسکو سفر کرد و "طرح بلند مدت همکاری های اقتصادی، تجاری، و علمی — فنی ایران و اتحاد شوروی برای دوره تا سال 2000" را به امضا رساند.

البته تا آن موعد اتحاد شوروی فروپاشید و برنامه های بلند مدت متاسفانه، به دلایل بسیاری عملی نشد. با این حال، تلاش های رفسنجانی باعث گردید تا همکاری های روسیه و ایران به سطح جدیدی برسد. در زمان ریاست جمهوری وی تماس های سیاسی — دیپلماتیک، تجاری، اقتصادی و فرهنگی به شدت افزایش یافت و حجم دید و بازدیدهای طرفین در تمام سطوح قابل ملاحظه بود.

در سال 1991 حجم معاملات تجاری بین دو کشور در مقایسه با سال 1989 دو برابر شد. در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 از اتحاد شوروی و سپس روسیه ماشین آلات و تجهیزات، وسایل نقلیه، سکوهای حفاری، کودهای شیمیایی و چوب به ایران صادر می شد. روسیه نیز به نوبه خود از ایران خشکبار، آجیل، خاویار، ماهی، مواد معدنی، فرش، محصولات پشمی و ادویه جات وارد می کرد.

ژوئن 1989 با تاسیس خط کشتیرانی مشترک در دریای خزر کشتی ها از بنادر ایرانیِ بندر انزلی و نوشهر به باکو در تردد بودند. به همین منظور، مسکو به تهران دو کشتی به ارزش 10 میلیون دلار به فروش رساند. اکتبر 1990 ایران پس از سرنگونی رژیم شاه صادرات گاز خود را به اتحاد شوروی از سر گرفت.

پرزیدنت رفسنجانی کارهای زیادی را برای تقویت و توانایی دفاعی ایران و با تکیه بر همکاری نظامی — فنی با روسیه به انجام رساند. نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در طول جنگ ایران و عراق متحمل خسارات سنگین در تسلیحات و تجهیزات نظامی شده بودند. اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 روسیه محموله بزرگی از تسلیحات از جمله جنگنده بمب افکن های سوخو 24، میگ 29، تانک T-72 و انواع دیگری از تجهیزات نظامی مدرن به ایران فروخت.

علاوه بر این، به ایران سلاح های "غیر متعارف" نیز ارسال گردید. در سال های 1987-1990 ایران به مبلغ 5/2 میلیارد دلار تجهیزات و سلاح های نظامی خریداری کرد. در سال های 1991- 1994 این حجم به 2/1 میلیارد دلار تقلیل یافت.

از اوایل سال های 90 همکاری در زمینه انرژی هسته ای صلح آمیز جایگاه مهمی در روابط ایران و روسیه را به خود اختصاص داد. در این زمینه اولین توافق با ایران در سال 1992به امضا رسید و در اوایل سال 1995 ایران قرارداد احداث نیروگاه هسته ای بوشهر به ارزش 1 میلیارد دلار را با روسیه به امضا رساند.

علی اکبر هاشمى رفسنجانى در تبادل علم و فرهنگ بین دو کشور کمک شایانی کرد. در زمان ریاست جمهوری وی مراکز فرهنگی ایران، مدرسه ایرانی ها، کتاب فروشی ایران در روسیه افتتاح گردید. در مراکز فرهنگی ایران کتابخانه های تخصصی راه اندازی شد که در آنجا نشریه، کتاب و آلبوم به زبان روسی منتشر و نشست های علمی، آموزشی و فرهنگی، و همچنین جشنواره ها، تبادل دانشجو و غیره در آن سازماندهی می شدند.

به لطف سیاست های رفسنجانی ایران و روسیه در حل مشکلات منطقه ای شروع به همکاری کردند. تهران و مسکو در جنگ داخلی تاجیکستان "ضامن صلح" شدند که نهایتا درگیری ها به پایان رسید. فوریه سال 1992 اولین مذاکرات پنج کشور حاشیه دریای خزر در خصوص وضعیت حقوقی خزر در تهران برگزار شد.

در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی همکاری روسیه و ایران در تقابل با طالبان در افغانستان، تشکیل شد. پرزیدنت رفسنجانى سهم بسزایی نه تنها در تقویت و تحکیم جمهوری اسلامی ایران، بلکه همکاری خود با روسیه داشته است. ریاست جمهوری او نقش بسیار مهم و مثبتی را در تاریخ 500 ساله روابط روسیه و ایران به ثبت رسانده است.

ساژین در خاتمه می گوید که البته، فعالیت های متنوع چنین سیاستمدار برجسته ای همچون رفسنجانی با اتمام دوره ریاست جمهوری وی به پایان نرسید. شاید اهمیت وی برای سرنوشت ایران و آینده کشور به خصوص در سال های اخیر افزایش بیشتری داشته است. اما این موضوعی است که باید در یک گفتگوی دیگری بحث شود.

گفتگو با: ولادیمیر ساژین، کارشناس مرکز ایران در موسسه شرق شناسی آکادمی علوم روسیه (مسکو)
منبع: رادیو « اسپوتنیک» فارسی / 24 ژانویه 2017

لینک اصلی: اینجا

روابط تاریخی ایران و روسیه (6)
روابط تاریخی ایران و روسیه (5)
روابط تاریخی ایران و روسیه (3)
روابط تاریخی ایران و روسیه (2)
روابط تاریخی ایران و روسیه (1)