روابط تاریخی ایران و روسیه (1)

روابط رسمی ایران و روسیه در سال 1592، یعنی 424 سال پیش، هنگامی که اولین سفیر ایران از کاخ کرملین مسکو، محل اقامت تزارها بازدید کرد، آغاز شد. این زمان مقارن با سلطنت فئودور ایئانویچ، آخرین تزار از دودمان روریک های روسیه و شاه عباس اول از سلسله صفویه ایران بود. اما با توجه به منابع مکتوب، رابطه بین روس ها و پارس ها، به مدت قبل از این، یعنی قرن دهم، و هنگام حکومت روس کیف باز می گردد.   

خبرگزاری "اسپوتنیک" فارسی در اولین قسمت از بررسی روابط تاریخی ایران و روسیه به موضوع "عهدنامه های گلستان و ترکمانچای" پرداخته و در این زمینه نظرات ولادیمیر ساژین، کارشناس مرکز ایران در موسسه شرق شناسی آکادمی علوم روسیه (مسکو) را جویا شده است؛   

"در سال 1801، روند پیوستن پادشاهی و شاهزاده نشینی گرجستان به امپراطوری روسیه آغاز شد. تا قبل از این، برای یک دوره طولانی، گرجستان مسیحی نشین، تحت حکومت های ترکی و فارسی، دست به دست می شد. پیوستن گرجستان به روسیه، مسیحیان گرجی را که همواره چشم به کمک روسیه داشتند، برای همیشه نجات می داد. از سوی دیگر، نفوذ روسیه در قفقاز نیز تقویت می شد. لذا بروز چنین تحولی، خصومت ایران را به همراه داشت و در تشدید روابط ایران و روسیه تاثیر مستقیم گذاشت.

" ساژین در ادامه می گوید که در اواخر قرن 18 و اوایل سده 19، اوضاع در روسیه و پیرامون آن بسیار دشوار و پیچیده بود — بروز کودتا در کاخ تزار، ترور پاول اول، تزار روسیه ؛ نارضایتی در میان اقشار مختلف مردم؛ جنگ ها و درگیری های بی پایان با ترکیه، لهستان، فرانسه؛ ایجاد و فروپاشی بسیاری از ائتلاف و پیمان ها، قدرت امپراتوری روسیه را تضعیف کرده بود. علاوه بر موارد فوق، بریتانیا و فرانسه از سیاست های سن پترزبورگ در قبال قفقاز نیز ناراضی بودند. بدیهی است که آنها ایران را برای اقدام قاطع علیه روسیه تحریک می کردند.

در مه سال 1804، فتحعلی شاه پس از هم پیمان شدن با بریتانیا، خواستار آن شد که نیروهای نظامی روسیه از قفقاز عقب نشینی کنند، که این برای امپراتوری روسیه غیر قابل قبول بود. در اوایل ماه ژوئن، ایرانیان وارد جنگ با روس ها شدند. اما موفقیت های نظامی به سود روسیه بود. البته شروع جنگ روسیه و ترکیه در نوامبر 1806، روسیه را وادار به اعلام آتش بس با ایرانی ها در زمستان 1806 — 1807 کرد. اما در ماه مه 1807 فتحعلی شاه وارد یک اتحاد ضد روسی با ناپلئون شد و در سال 1808 عملیات جنگی از سر گرفته شد. که این بار نیز نتیجه آن برای ایرانی ها، ناموفق بود.

پس از امضای قرارداد صلح بین روسیه و عثمانی در سال 1812، ایران تصمیم به مصالحه با روسیه گرفت. اما خبر پیروزی و ورود ناپلئون به مسکو، باعث شد تا امید به حامیان جنگ در دربار شاه، باز گردد. بنابراین جنگ مجددا آغاز اما به پیروزی منجر نشد. قوای ایران با شکست روبرو شد. شاه ایران علی رغم دریافت مبالغ و یارانه های هنگفت و کمک های تسلیحاتی از انگلستان و فرانسه، نتواست کاری انجام دهد و پیروزی در جنگ های 1804 تا 1813، ازآن روسیه شد. شاه مجبور به مذاکرات صلح شد.

در 24 اکتبر سال 1813 در روستای گلستان واقع در قره باغ، عهدنامه گلستان بین ایران و روسیه به امضا رسید. بر اساس این قرارداد، ایران انتقال و الحاق داغستان، گرجستان، سامِگرِلو، ایمرتی، گوریا، آبخازیا و بخش شمالی جمهوری آذربایجان و خانات متعلق به آن همچون قره باغ، باکو، شیروان، گنجه، شکی، دربند و قوبا به روسیه را به رسمیت شناخت. بخشی از خانات تالش نیز به روسیه منتقل شد.

روسیه نیز متعهد شد تا از ولیعهد ایران در برابر دخالت های خارجی و به سلطنت رسیدن وی پس از مرگ شاه، حمایت کند. انحصار عبور و مرور کشتی‌های جنگی در دریای خزر به روسیه واگذار شد. تجار روس حق تجارت آزاد در ایران و تجار ایرانی نیز چنین حقی را در خاک روسیه دریافت کردند.

از دست دادن اراضی ماورای قفقاز برای ایران بسیار دشوار بود. بنابراین این کشور در طول 4 سال، تلاش کرد تا مفاد عهدنامه گلستان، مورد تجدید نظر قرار گیرد. در سال 1814 ایران پیمانی را با بریتانیا به امضا رساند تا لندن سعی در بازنگری عهدنامه گلستان به نفع ایران کند و در صورت بروز جنگ، انگلیس متعهد به پشتیبانی از ایران شود.

البته دیپلمات های انگلیسی نقش مهمی در بروز جنگ بین ایران و روسیه داشتند. آنها به دنبال تبدیل ایران به ابزاری برای مقابله با روسیه بودند و همچون پایگاهی نظامی — سیاسی، ضمن دامن زدن به احساسات ضدروسی در ایران، بتوانند امکانی برای نفوذ به ماورای قفقاز و آسیایه مرکزی پیدا کنند. اوضاع بین المللی و بحرانی سال 1825 و شورش دسامبریست ها در پترزبورگ، باعث گردید تا ایران آن را به عنوان بهترین لحظه برای اقدام علیه روسیه تلقی کند (به منظور به دست آوردن اراضی از دست رفته سال 1813).

قوای ایران در 16 ژوئیه سال 1826، بدون اعلام جنگ از منطقه مرزی مراغه عبور کرده و خود را به ماورای قفقاز رساند. اما نیروهای روسی دوباره در این جنگ پیروز شدند. ایران مجبور به قبول شکست شد و شرایط قرارداد صلح از طرف روسیه را پذیرفت. عهدنامه ترکمانچای در 22 فوریه 1828 به امضا رسید. در این قرارداد، انضمام اراضی ذکر شده در معاهده سال 1813 گلستان به روسیه تائید شد. همچنین خانات ایروان و نخجوان به روسیه الحاق شد.

شاه ایران متعهد شد تا در موضوع اسکان (بازگشت) ارامنه در قلمرو روسیه ممانعت نکند (ارامنه در طول جنگ از قوای روسیه حمایت می کردند). ایران به پرداخت 20 میلیون روبل نقره متعهد شد. انحصار عبور و مرور کشتی‌های جنگی در دریای خزر به روسیه مورد تائید قرار گرفت. علاوه بر امضای معاهده ترکمانچای، عهدنامه تجاری نیز با ایران به امضا رسید که روس ها در تجارت با ایران از مزایای بسیاری برخوردار شدند.

بی شک امضای معاهده ترکمانچای باعث تقویت مواضع روسیه در ماورای قفقاز (قفقاز جنوبی) گردید و شرایط گسترش نفوذ اقتصادی و سیاسی روسیه در آسیای مرکزی را نیز بوجود آورد. اما اندکی پس از انعقاد عهدنامه به دلیل درگیری روسیه با عثمانی و شروع جنگ بین دو کشور، دولت ایران با پشتیبانی انگلیسی ها تلاش در عدم رعایت مفاد قرارداد کرد.

تخطی ایران از اجرای مفاد قرارداد باعث اعتراض الکساندر گریبایدوف، وزیرمختار (سفیر) روسیه در تهران شد. در فوریه سال 1829، عوامل انگلیسیِ نزدیک به دربار شاه با انجام تحریکات ضدروسی حمله به سفارت روسیه در تهران را برنامه ریزی کردند که باعث کشته شدن گریبایدوف شد. با این حال، نیکلای اول تزار روسیه بخاطر عدم تمایل به درگیری مسلحانه جدید با ایران به عذرخواهی رسمی شاه ایران رضایت داد.

با این ملاحظه، عهدنامه های گلستان و ترکمانچای نتیجه طبیعی سیاست های ضدروسی دولت ایران در اوایل قرن 19 بود. این اسناد برای اولین بار حداکثر گسترش نفوذ روسیه در قفقاز را بصورت حقوقی مشخص و برقراری یک صلح نسبتا پایدار با ایران را امکان پذیر نمود. تا وقوع انقلاب کمونیستی 1917 در روسیه عهدنامه های منعقده با ایران اساس قانونی روابط دو کشور را تشکیل می داد. توافقات سال های 1921 و 1940 ایران و شوروی ادامه (جایگزین) معاهدات گلستان و ترکمانچای بود.

گفتگو با: ولادیمیر ساژین، کارشناس مرکز ایران در موسسه شرق شناسی آکادمی علوم روسیه (مسکو)
منبع: رادیو « اسپوتنیک» فارسی / 1 دسامبر 2016

لینک اصلی: اینجا

روابط تاریخی ایران و روسیه (6)
روابط تاریخی ایران و روسیه (5)
روابط تاریخی ایران و روسیه (4)
روابط تاریخی ایران و روسیه (3)
روابط تاریخی ایران و روسیه (2)